Đến với phố cổ Thu Xà một thời vang bóng, tôi được chứng kiến một làng quê thật yên bình, tính cộng đồng cao với nhiều làng nghề truyền thống được lưu giữ. Nói đến đây, giúp cho tôi liên tưởng đến Hội An, nhẹ nhàng và sâu lắng, là nơi chứa đựng các nghề truyền thống phong phú, đa dạng như làng nghề đèn lồng, làng rau Trà Quế, làng mộc Kim Bồng, làng gốm Thanh Hà…
Hiện nay Thu Xà thuộc xã Nghĩa Hòa, huyện Tư Nghĩa, tỉnh Quảng Ngãi. Nơi đây còn lưu giữ những làng nghề truyền thống như làm kẹo gương, dệt chiếu, làm vàng mã, làm thuốc bắc, làm nhang… Các ngành nghề đó không chỉ được bảo tồn mà còn được kế thừa và phát huy từ thế hệ này sang thế hệ khác. Điều đó giúp cho đa số bà con ở Thu Xà, từ già đến trẻ đều có trong tay cái nghề để mưu sinh. Cũng như Thu Xà, các làng nghề ở Hội An mang đầy đủ màu sắc, và đặc trưng riêng của mình. Trải qua hàng trăm năm với các nghề truyền thống ấy, người dân Hội An đã không ngừng phát triển, sáng tạo để tạo ra sản phẩm độc đáo vừa phục vụ cho cuộc sống thường nhật, vừa mang lại giá trị du lịch cho vùng đất này.
Từng một thời vàng son trong quá khứ nên Thu Xà hiện hữu trong trí nhớ của nhiều người là những dãy phố đẹp lung linh, những ngôi nhà cổ. Nhưng tiếc thay, chiến tranh đã xóa đi công trình kiến trúc của khu phố cổ. Sự tiếc nuối theo thời gian cũng chỉ còn là những ký ức về một phố cổ yên bình trong tâm trí mỗi người dân Quảng Ngãi.
Trong khi đó, phố cổ Hội An may mắn hơn khi giữ được nguyên vẹn toàn bộ khu phố cổ từ kiến trúc, văn hóa, ẩm thực…Nhờ được bảo tồn, tôn tạo mà Hội An đã phát huy hết giá trị kiến trúc, văn hóa, lịch sử của mình và biến các giá trị này thành nguồn thu không nhỏ về du lịch cho người Hội An hiện nay và các thế hệ sau.
Thu Xà cũng đã từng sở hữu khu phố cổ, các chùa chiền, đình làng, lăng thờ và cộng đồng người Hoa di cư đến và sinh sống tại mảnh đất này. Nếu như phố cổ Thu Xà không bị tàn phá thì giá trị về phát triển du lịch nơi đây có thể sẽ ngang tầm như Hội An. Thực tế cho thấy, du lịch Hội An đã mang lại nguồn thu không nhỏ nhờ vào nổ lực trùng tu và tôn tạo khu phố cổ của chính quyền và người dân. Vậy nên, du lịch Thu Xà cũng sẽ phát triển như thế nếu như các ngôi nhà cổ được phục hồi, tôn tạo.
Tuy mọi thứ xung quanh thay đổi là thế nhưng những vết tích xưa, cái hồn người dân nơi đây vẫn còn mãi. Cộng đồng người Thu Xà vẫn gìn giữ, bảo tồn được các làng nghề truyền thống có giá trị, được truyền từ đời này sang đời khác. Tay nghề và kỹ năng các nghề đặc thù được còn lưu truyền, phát huy. Do vậy, cộng đồng ở đây ai ai cũng có cái nghề, cái nghiệp cho riêng mình, không những góp phần vào sự phát triển xã hội mà còn nuôi sống cho bản thân và gia đình họ.
Nói như thế để ước rằng, phố cổ Thu Xà cần được phục dựng, được trả lại di sản như nó vốn có. Bởi lẽ, khi đến Thu Xà, dường như ta tìm được hình ảnh Hội An, điều này tạo cho ta một ước mong Thu Xà được gìn giữ, được tôn tạo nét đẹp cổ kính của cảnh vật xưa.
Nguyễn Thị Ngọc Phương – Trung tâm Nghiên cứu & Bảo tồn Di sản
